ธาตุทั้ง ๔ ไม่บริบูรณ์

ธาตุทั้ง ๔ ไม่บริบูรณ์
บุคคลที่เกิดมาในโลกนี้ เหตุที่จะบังเกิดโรคทั้งปวงนั้น ก็เพราะธาตุทั้ง ๔ ไม่บริบูรณ์ ธาตุทั้ง ๔ นั้นปรวนแปรไปก่อน โรคต่างๆ จึงเกิดขึ้นในภายหลัง ท่านให้แต่งยาบำรุงธาตุไว้ให้เป็นปกติโรคจึงจะไม่เกิดขึ้น ดังตำรับที่จะกล่าวต่อไปนี้
ยาบำรุงธาตุ เอารากตาลดำ รากตาลขะโมย เปลือกสันพร้านางแอ ขมิ้นอ้อย ไพล ตรีผลา หญ้าใต้ใบ เทียนเยาวพานี เปลือกตะขบไทย น้ำประสานทอง สารส้ม จันทน์ทั้ง ๒ เอาเสมอภาค เอาใบกะเพราเท่ายาทั้งหลาย บดปั้นแท่งละลายสุรากินประจำท้องบำรุงธาตุทั้ง ๔ ดีนัก
ยาปฉันธาตุ เอาตรีกฎุก กระเทียม เอาสิ่งละ ๕ สลึง เทียนทั้ง ๕ สิ่งละ ๑ บาท ว่านเปราะ หัวแห้วหมู เปลือกโมกมัน เอาสิ่งละ ๒ บาท บดปั้นแท่งแก้ลงละลายน้ำใบกะเพราต้มกิน แก้ไอละลายน้ำลูกมะแว้งเครือกิน แก้ปวดมวนละลายน้ำลูกเบญกานี น้ำเปลือกลูกทับทิมต้มกิน หรือละลายน้ำครั่งต้มแทรกดีงูเหลือมกิน ดีนักแล
ยาประจำธาตุ เอายาดำ ๑ ใบกระเพรา ๒ ใบตาลหม่อน ๒ ใบสวาด ๓ บดปั้นแท่งละลายสุรากิน เวลาเช้า ยานี้ห้ามมิให้กินเวลาบ่าย ใช้สำหรับกุมารอายุ ๑ เดือนขึ้นไปจนถึง ๑ ขวบ กินทวีไปตามกำลัง ดีนักแล
ยาประจำธาตุ เอาลูกจันทน์ ดอกจันทน์ ลูกกระวาน กานพลู ขมิ้นอ้อย เอาสิ่งละ ๑ บาท กระชาย ๒ สลึง ใบกะเพรา ใบคนทีสอ ใบตาลหม่อน เอาสิ่งละ ๒ บาท บดปั้นแท่งด้วยน้ำสุรา ละลายสุรากินเวลาเย็น ยานี้ห้ามมิให้กินเวลาเช้า ใช้สำหรับกุมารอายุ ๑ เดือนไปจนถึง ๑ ขวบ ให้กินทวีไปตามกำลัง ดีนักแล
ยาแก้ซางและแก้โทษน้ำนม เอาชะเอมเทศ จันทร์เทศ น้ำตาลทราย เอาสิ่งละ ๑ สลึง โกฐสอเทศ โกฐเขมา โกฐพุงปลา โกฐก้านพร้าว โกฐจุฬาลัมพา เอาสิ่งละ ๒ สลึง บดปั้นแท่งด้วยน้ำดอกไม้ ละลายน้ำมะนาว น้ำผึ้ง น้ำท่า ประสมกันให้กุมารกิน แก้พิษซางในลำคอ ในทรวงอก แก้ไอ แก้สะอึก แก้อาเจียน และแก้โทษน้ำนม ดีแล
ซางแดงขึ้นที่ขั้วตับนั้น กระทำให้ลงเป็นโลหิต ๔-๕ วันก่อน แลให้ไอเป็นกำลังตาเหลือง จับเป็นเวลาทำให้ตับหย่อนลงไปตามชายโครงข้างขวา ยาแก้ให้เอาลูกเบญกานี ๑ กระเทียม ๒ ฝางเสน ๓ บดปั้นแท่งละลายน้ำปูนใสกินตามกำลังกุมาร หายแล
ยาแก้ตับหย่อน เอาหน่อไม้ เขม่าเหล็ก ปูนขาว บดพอกชายโครง ๓ วัน ทำให้ตับหดเข้าที่แล
ถ้ายังไม่หาย ให้เอาตรีผลา ลูกมะขามป้อม รากอ้ายเหนียว รากเล็บมือนาง เปลือกต้นไข่เน่า หัวแห้วหมู บอระเพ็ด ๓ องคุลี ลูกขี้กา ๑ ลูกผ่า ๒ ซีกเอา ๑ ซีก เทียนดำ ๒ สลึง เทียนขาว ๒ สลึง น้ำประสานทอง ๒ สลึง ยาดำ ลูกมะตูม เกสรบัวหลวง ดอกบุนนาค ฝักราชพฤกษ์ ขมิ้นอ้อย ๓ ชิ้น สารส้ม ใบกะเพราเท่ายาทั้งหลาย เอาสุราครึ่งน้ำครึ่ง ต้ม ๓ เอา ๑ กิน หายแล
ว่าด้วยลักษณะซางกระแหนะ ซึ่งเป็นซางจรแทรกซางแดงเจ้าเรือน ดังจะกล่าวต่อไปนี้
ซางกระแหนะนั้นมีแม่ ๓ ยอด มีบริวาร ๓๐ ยอด แม่ซางขึ้น ๑ ยอด หรือ ๒ ยอด ก็มี มีสัณฐานยอดเหลือง กลางยอดหวำ ขึ้นปลายลิ้น ๑ ยอด มีบริวารขึ้นด้วย ๑๐ ยอด ขึ้นต้นคาง ๑ ยอด มีบริวารขึ้นด้วย ๑๐ ยอด บางทีขึ้นต้นลิ้นหรือขึ้นทรวงอก ๑ ยอด มีบริวารขึ้นด้วย ๑๐ ยอด บริวารขึ้นล้อมแม่ซาง ตั้งเป็นเปลวออกไปดังรูปอุณาโลม กระทำพิษให้กุมารดูดนมมิได้ ทำให้ลิ้นกระด้างคางแข็ง เท้ากำมือกำ ครั้นได้ ๕ เดือน แม่ซางซึ่งอยู่ปลายลิ้นต้นคาง ต้นลิ้น และทรวงอกนั้นก็เลื่อนลงไปตั้งในนาภีพร้อมกันทั้ง ๓ ยอด กระทำให้ตกมูก ตกโลหิต เป็นน้ำล้างเนื้อ เป็นน้ำชานหมาก แล้วเป็นเสมหะโลหิตเน่า ทำให้ซูบผอม กินอาหารมิได้ ให้ปวดมวน
ยาแก้ซางกระแหนะ ชื่อเจียรไนเพ็ชร์ เอาขี้แมลงสาบคั่ว รากดินคั่ว หนังกระเบนเผา น้ำประสานทองสะตุ แววหางนกยูงสะตุ กระดูกหัวงูเห่าเผา กะดองปูทะเลคั่ว กระดูกปูนาคั่ว กะตังมูตร เปลือกไข่ฟักคั่ว ลิ้นทะเลปิ้ง ลูกเบญกานี กำมะถันแดง เบี้ยผู้เผา หมึกหอม ชาดก้อน ชะมดเชียง อำพันทอง เอาเสมอภาค ทองคำเปลว ๑๐ แผ่น บดปั้นแท่ง ละลายน้ำมะนาวกวาด แก้ซางกระแหนะหายแล
ยาตรีผลา เอาลูกสมอไทย ลูกสมอพิเภก ลูกมะขามป้อม เอาสิ่งละ ๑ สลึง ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ ลูกกรวาน กานพลู ตรีกฎุก เมล็ดผักชี เมล็ดโหระพา เอาสิ่งละ ๒ สลึง เบญกานี สีเสียดเทศ เอาสิ่งละ ๑ บาท บดปั้นแท่งละลายน้ำท่า แล้วเอาฝิ่นดิบ ขมิ้นอ้อยแทรกกิน แก้ซางกระแหนะในนาภี ขึ้นตามลำไส้และตับ ปอด กระทำให้เป็นบิดปวดมวน ลงเป็นมูกเลือดเสลดเน่านั้น หายแล
ยาชื่อสังขสมุทไทย เอาสังข์หนาม ฝุ่น ชาดผง จันทน์ทั้ง ๒ เกสรบัวหลวง ดอกสารภี ดอกพิกุล ดอกบุนนาค เอาเสมอภาค บดปั้นแท่ง ละลายน้ำรากบัวหลวง หรือน้ำรากมะกอกกิน แก้กระหายน้ำซางกระแหนะ ดีนัก
ยาสมานลิ้นเปื่อย เอาใบหว้าอ่อนใส่ปากหม้อนึ่งให้สุก เบญกานี ขี้โคแห้ง น้ำประสานทอง สีเสียดเทศ เอาเสมอภาค บดปั้นแท่ง ละลายน้ำหมากสง ทาปากทาลิ้นกุมาร หายแล
ว่าด้วยลักษณะหลักอุทัยกาล สำหรับแทรกซางแดง ดังต่อไปนี้
หละอุทัยกาลนั้น เมื่อจะบังเกิดทำให้ชักเท้ากำมือกำ ทำให้กระทืบเท้าร้องไห้ ทำให้ถ่ายอุจจาระปัสสาวะมิออก
ยาแก้หละอุทัยกาล เอาพิมเสน เกลือสินเธาว์ สะค้าน กระเทียม บดปั้นแท่ง ละลายน้ำนมโคทาปากกุมาร หายแล
ยาจุดหละซางกระดูก เอากระดูกงูเหลือม กระดูกงูทับทาง ชาดหรคุณจีน ข้าวคั่ว ขี้แมลงสาบคั่ว ขี้หนูหริ่งคั่ว หวายตะคล้า เอาเสมอภาค บดปั้นแท่ง ละลายน้ำมะนาวจุด หายแล
ยาจุดหละ เอาฝาง จันทน์ทั้ง ๒ พิมเสน บดละลายน้ำมะเกลือจุด หายแล
ยาจุดหละ เอากระปิเผา เบญกานี พริกไทยคั่ว ๗ เมล็ด กานพลู จันทน์ทั้ง ๒ ชะมด พิมเสน เอาเสมอภาค บดปั้นแท่ง ละลายน้ำจุดหละ หายแล