คัมภีร์ฉันทศาสตร์ ว่าด้วยอาการเจ็บป่วยของร่างกายและยาแก้ ๑

คัมภีร์ฉันทศาสตร์ ว่าด้วยอาการเจ็บป่วยของร่างกายและยาแก้ ๑
๏ หนึ่งเล่าจะกล่าวสาร โรคนิทานเป็นเค้ามูลสาธกเพื่อเกื้อกูล ในเรื่องธาตุดินต่อไป นิทานโกมารภัจเรียบเรียงจัดตกแต่งไว้ หวังสืบอนาคตไกล กุลบุตรได้เรียนวิชา
จะให้รู้ซึ่งหมู่โรค แห่งฝูงโลกเกิดศิลาน์ กลัวจะน้อยร่อยวิทยา ด้วยพฤฒาผู้เฒ่าตาย
จะไต่ถามซึ่งกาละเม็ด ไม่สิ้นเสร็จโรคทั้งหลาย วิทยาก็เสื่อมคลาย เพราะเหตุนี้จึงกล่าวไว้
วายชนเราทั้งผอง จัดเป็นกองสี่วิสัย มหาภูตะรูปใน พระวิภังค์ชื่อปะระมัถ
ยกออกบอกสำแดง ให้เห็นแจ้งกระจ่างชัด ตามคัมภีร์พระจัด ว่าธาตุดินยี่สิบกอง
เกศาโลมาขน ตลอดจนมัทถลุงสมอง ผู้เรียนให้ตรึกตรอง ดังตำหรับบังคับมา
อาโปสิบสองนั้น ตั้ง ปิตตังเป็นปะถะมา ตราบเท่าจนอะวะสา ถึงมูตรดังเป็นอวสาน ธาตุน้ำสิบสองสิ่ง แห่งชาติหญิงทั่วจักรวาล เตโซคือไฟกาล มีสี่กองในกายเรา
มีนามตามบัญญัติ ในปะระมัถพึงจำเอา สันตัปปัคคีเล่า คือไฟธาตุอุ่นกายคน
ปรินามัคคีซ่าน รสอาหารไปทั่วตน ปริทัยหัคคีลน สกนธ์กายให้คลายชื่น
อัญชะระนัคคีโสด มักทำโทษให้โหดหืน ทำลายให้คลายคืน คือคร่ำคร่าชะราแก่
เป็นกองไฟธาตุสี่ ตามบาลีฉะนี้แท้ ลมหกหากให้แปร โรควิบัติต่าง ๆ เป็น
ลมหนึ่งชื่ออังคะ พัดแต่เท้ายะเยือกเย็น ตลอดเศียรบ่ว่างเว้น เป็นนิรันดร์อยู่อัตรา
ลมหนึ่งชื่ออะโท แต่ศิโรพัดลงมา ตราบเท้าปลายบาทา เป็นที่สุดวิถีลม
หนึ่งลมชื่อโกฎฐา ในครรภาพัดนิยม กุจฉิยาพัดระงม นอกไส้นั้นอยู่เป็นนิจ
คืออังคะมังคา ทั่วกายาเที่ยวสถิตย์ อัสสาสะไม่เพี้ยนผิด คือหายใจเข้าออกเรา
สิ้นลมหกดังวิถาน จงชำนาญอย่าดูเบา เป็นแพทย์อย่าโฉดเขลา หมั่นตรึกตรองในตำรา
อันธาตุทั้งสี่นี้ เลี้ยงอินทรีย์ทุกชะนา หนุ่มแก่ไม่เว้นหนา ธาตุทั้งสี่มีเหมือนกัน
เมื่อธาตุดีไม่วิบัติ สาระพัดชื่นชุ่มมัน ผุดผ่องทั้งสีสัน ทั้งกำลังว่องไวดี
เมื่อวิบัติทนเทวศ ดูทุเรศซบเศร้าศรี เกิดโรคเข้ายายี ในอาการสามสิบสอง
ธาตุสี่เกิดวิบัติ ตัดอินทรีย์ทำลายกอง แต่สิ่งหนึ่งหม่นหมอง พอเยียวยามิเป็นไร
ถ้าห้าถึงหกแล้ว ดุจแก้วเกิดฟองไฝ จะเยียวยาย่อมยากใจ ถึงแม้นคลายไม่เหมือนเก่า
ชนม์เข้าถึงเก้าสิบ ถึงยาทิพย์กินเสียเปล่า คงจะตายแต่บันเทา โทษเสียดแทงเพราะคุณยา ฯ